Exoneratieclausules bieden niet altijd (volledige) bescherming

Als uitgangspunt geldt dat een partij die tekortschiet in de nakoming van zijn contractuele verplichtingen, aansprakelijk is voor de schade die zijn wederpartij daardoor lijdt. Van dit uitgangspunt kan bij overeenkomst worden afgeweken. Van deze mogelijkheid wordt in de praktijk gretig gebruik gemaakt: in de meeste contracten zijn exoneratieclausules te vinden, die de aansprakelijkheid beperken of geheel uitsluiten.

Exoneraties kunnen nuttig zijn. Niet alleen zorgen zij voor duidelijkheid vooraf over de eventuele financiële gevolgen van een fout van (een van) partijen, maar ook kunnen zij ervoor zorgen dat de prijs van de geleverde goederen of diensten wordt verlaagd. Als de leverancier van een goed of dienst geen of minder risico loopt dat hij op enig moment een aanzienlijke schadevergoeding zal moeten betalen, zal hij immers eerder bereid zijn om zijn goederen of diensten tegen een lagere prijs te leveren.

Exoneratie werkt niet altijd

Niet altijd zal een exoneratie echter (volledige) bescherming bieden. Om verschillende redenen kan de werking van een exoneratieclausule namelijk worden beperkt of uitgesloten.

I.          Strijd met de redelijkheid en billijkheid

In de eerste plaats kan een beroep op een exoneratieclausule onder omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zijn. Wanneer dat precies het geval is, kan niet in algemene zin worden gezegd. Dit zal steeds aan de hand van de feiten en omstandigheden van het geval dienen te worden beoordeeld. Uit de rechtspraak blijkt dat in dit verband met een aantal specifieke omstandigheden rekening wordt gehouden.

Rekening wordt onder meer gehouden met de aard van de schade, de mate waarin de aansprakelijkheid is beperkt, en de mate van schuld van de tekortschietende partij. In het algemeen zal geen beroep kunnen worden gedaan op een exoneratieclausule wanneer de schade is te wijten aan opzet of bewuste roekeloosheid van de tekortschietende partij (HR 12 december 1997, NJ 1998/208 (Gemeente Stein/Driessen)). Zo zal een beroep op een exoneratie in beginsel niet worden gehonoreerd als de tekortschietende partij van tevoren wist dat de door hem geleverde prestatie gebrekkig zou zijn. Hetzelfde geldt als de partij die een beroep doet op de exoneratieclausule in het geheel geen moeite heeft gedaan om de overeengekomen prestatie te verrichten.

Ook kan de hoedanigheid van partijen een rol spelen, en – als de exoneratie is opgenomen in algemene voorwaarden – de bekendheid met de toepasselijkheid van deze algemene voorwaarden. De Hoge Raad heeft uitgemaakt dat wanneer de exoneratie voorkomt in algemene voorwaarden die standaard worden gebruikt in een bepaalde bedrijfstak, en van toepassing zijn verklaard op een overeenkomst tussen bedrijven die regelmatig met elkaar handelen, op die exoneratie in beginsel steeds een beroep zal kunnen worden gedaan (HR 31 december 1993, NJ 1995/389 (Matatag/De Schelde)).

Ten slotte kan onder meer van belang zijn of een verzekering is afgesloten die de schade dekt. Is geen verzekering afgesloten, dan is van belang of het mogelijk was geweest om een verzekering af te sluiten tegen acceptabele voorwaarden (HR 18 juni 2004, NJ 2004/585 (Kuunders/Swinkels) en HR 24 juni 2016 (ECLI:NL:PHR:2016:144)). Als het risico met andere woorden gemakkelijk te verzekeren is, maar de partij die is tekortgeschoten, geen verzekering heeft gesloten, kan de rechter onder omstandigheden een beroep op de exoneratie naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar achten.

II.        Garantie gaat onder omstandigheden voor exoneratie

In veel contracten komen zowel garanties als exoneraties voor. Het kan gebeuren dat met betrekking tot dezelfde prestatie zowel een garantie als een exoneratie in de overeenkomst is opgenomen. Het contract is dan op dat punt dus tegenstrijdig. Welke bepaling in dat geval voorgaat, moet worden beoordeeld aan de hand van de uitleg van de overeenkomst. Gekeken dient dan te worden naar de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan deze bepalingen mochten toekennen en naar hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten (HR 13 maart 1981, NJ 1981, 635 (Ermes c.s./Haviltex)). In de literatuur en rechtspraak wordt in het algemeen aangenomen c.q. verdedigd dat een specifiek beding boven een algemeen (standaard)beding gaat (met andere woorden: een specifieke garantie heeft in beginsel voorrang op een algemene exoneratie, en vice versa), en dat een beroep op een exoneratie niet slaagt als de garantie ziet op een essentiële eigenschap van de zaak of prestatie.

III.       Exoneratie in algemene voorwaarden is onredelijk bezwarend

Een exoneratieclausule die is opgenomen in algemene voorwaarden kan onder omstandigheden op grond van de wet buiten spel worden gezet. Indien sprake is van een met een consument gesloten overeenkomst, wordt namelijk op grond van art. 6:237 sub f Burgerlijk Wetboek vermoed dat een in de algemene voorwaarden opgenomen exoneratie onredelijk bezwarend is. Het beding kan dan in beginsel vernietigd worden, tenzij de gebruiker van de voorwaarden bewijst dat het beding niet onredelijk bezwarend is. Alle omstandigheden van het geval kunnen daarbij worden meegewogen.

IV.        Uitsluiting of beperking exoneratie op grond van de wet

Ten slotte staat een aantal wetsbepalingen eraan in de weg dat aansprakelijkheid wordt beperkt of uitgesloten, bijvoorbeeld wanneer sprake is van een geneeskundige behandelingsovereenkomst (art. 7:463 BW), consumentenkoop (art. 7:6 BW) of koop op afbetaling (art. 7A:1576a BW). Ook de exoneratie van een producent wordt door de wet beperkt (art. 6:192 BW).

Conclusie

Partijen dienen er rekening mee te houden dat een exoneratieclausule niet altijd (volledige) bescherming biedt. In ieder geval dient voorkomen te worden dat het contract onduidelijk is over de werking van de exoneratie. Wanneer in de overeenkomst ook een garantie wordt afgegeven ter zake van hetzelfde onderwerp, zal bijvoorbeeld in het contract expliciet dienen te worden bepaald of een schending van de garantie al dan niet de exoneratie buiten spel zet. Daarnaast kan bij het opstellen van een exoneratie al rekening worden gehouden met de aanwezigheid van een verzekering, bijvoorbeeld door te bepalen dat een partij slechts gehouden is tot vergoeding van de schade die (daadwerkelijk) door de verzekering wordt gedekt. De betreffende partij dient er dan uiteraard wel voor te zorgen dat hij voldoende verzekerd is.